ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

https://www.epikentro.gr/index.php?isbn=9789604589357

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
ISBN 9789604589357
Έτος έκδοσης 2020Σελίδες: 568

ΑΝΔΡΕΟΥ Π. ΑΝΤΡΕΑΣ (Επ.)
ΗΛΙΑΔΟΥ - ΤΑΧΟΥ ΣΟΦΙΑ (Επ.)
ΚΑΣΒΙΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ (Επ.)
ΜΠΕΤΣΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (Επ.)
Περιεχόμενα
Εισαγωγή των επιμελητών

Η δεκαετία του 1940-1950 υπήρξε για την Ελλάδα μια δεκαετία κρίσης, διχασμού αλλά και η μήτρα κοινωνικών και ιδεολογικών μετασχηματισμών που καθόρισαν την πορεία της χώρας τα επόμενα χρόνια, αλλά και τη συλλογική μνήμη σήμερα. Μόλις τα τελευταία χρόνια η ιστοριογραφία άνοιξε συστηματικά το ερευνητικό κεφάλαιο αυτής της δεκαετίας και έχει προχωρήσει στη συστηματική εξέταση μιας σειρά ζητημάτων του κομβικού τρίπτυχου «Κατοχή-Αντίσταση-Εμφύλιος» ως επί το πλείστον από τη σκοπιά της γενικής ιστορίας.

Ο ανά χείρας συλλογικός τόμος συγκεντρώνει επιστημονικές εργασίες ιστορικών, ακαδημαϊκών, ερευνητών, διδακτόρων και μεταπτυχιακών φοιτητών, οι οποίες αποτυπώνουν την επιστημονική έρευνα για την επίμαχη, όσο και τραυματική, δεκαετία του 1940-1950, για την Ελλάδα, είτε στο πλαίσιο της γενικής ιστορίας είτε στο ειδικό γεωγραφικό πλαίσιο της Δυτικής Μακεδονίας. Σε αρκετές περιπτώσεις οι εργασίες εμβαθύνουν σε τοπικά ζητήματα τα οποία παραμένουν αόρατα ή αποτελούν ταμπού για τη συλλογική ιστορική μνήμη.

Εκτός από τις δύο εισαγωγικές μελέτες, ο τόμος περιλαμβάνει και είκοσι οκτώ εργασίες, οργανωμένες σε επτά θεματικές ενότητες: «Κατοχή και Αντίσταση», «Εμφύλιος», «Κράτος και κοινωνία: Διαχείριση της μνήμης», «Τέχνη, Λογοτεχνία, Μνήμη», «Ταυτότητες και πολιτικές συμπεριφορές», «Εκπαίδευση και Ιδεολογία», «Ιστορική Εκπαίδευση και Τραύμα»

ΑΝΔΡΕΟΥ Π. ΑΝΤΡΕΑΣ
Ο Αντρέας Π. Ανδρέου είναι Καθηγητής Ιστορίας και Πολιτισμού στην Εκπαίδευση στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Φλώρινας. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν στα πεδία της Ιστορίας, της Ιστορικής Εκπαίδευσης, της Μουσειακής Εκπαίδευσης, της Δημόσιας και της Τοπικής Ιστορίας. Έχει δημοσιεύσει βιβλία και επιστημονικά άρθρα στα παραπάνω ερευνητικά πεδία.

ΗΛΙΑΔΟΥ - ΤΑΧΟΥ ΣΟΦΙΑ
H Σοφία Ηλιάδου-Τάχου είναι πρωτοβάθμια Καθηγήτρια Νέας Ελληνικής Ιστορίας και Ιστορίας της Νεοελληνικής Εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα σχετίζονται με την Ιστορία των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων του οθωμανικού μιλλέτ, με εστίαση στη Μακεδονία και στον ιστορικό Πόντο, των ελληνικών παροικιακών κοινοτήτων της τσαρικής Ρωσίας, των ελληνόφωνων κοινοτήτων της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς και με την Ιστορία της Κατοχής στη Μακεδονία («Μέρες» της ΟΠΛΑ στη Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο 2013) και ιδιαίτερα στη Δυτική Μακεδονία (Τα χρώματα της βίας στη Δυτική Μακεδονία 1941-1944, Επίκεντρο 2017), με την τοπική Ιστορία της Δυτικής Μακεδονίας με εστίαση στη Φλώρινα και με την ιστορική θεώρηση του Μακεδονικού Ζητήματος.

ΚΑΣΒΙΚΗΣ ΚΩΣΤΑΣ
Ο Κώστας Κασβίκης είναι Επίκουρος καθηγητής στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Φλώρινας. Το ερευνητικό, διδακτικό και συγγραφικό του έργο αφορά τη διδακτική της ιστορίας, τη μουσειοπαιδαγωγική, την αρχαιολογική εκπαίδευση, την έρευνα των σχολικών εγχειριδίων, τη δημόσια αρχαιολογία και τις πολιτικές του παρελθόντος.

ΜΠΕΤΣΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Ο Γιάννης Μπέτσας είναι Επίκουρος Καθηγητής του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο γνωστικό αντικείμενο «Ιστορία της Εκπαίδευσης».

........................................................................................................................................................................................

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 

Εισαγωγή των επιμελητών 

Μετασχηματισμός των ταυτοτήτων των σλαβόφωνων της Δυτικής Μακεδονίας (1941-1944): ο ρόλος των τοπικών ελίτ και η δυναμική της συγκυρίας 

Ηλιάδου-Τάχου Σοφία, Ανδρέου Π. Ανδρέας 

Προσωπεία της ευγονικής στην Ελλάδα: εμφύλιες διαμάχες, αντικομμουνισμός, ελληνοχριστιανισμός 

Κόκκινος Γιώργος 

ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 

Η Δυτική Μακεδονία μέσα από τη γερμανική οπτική ως χώρος επιτέλεσης του «πατριωτικού καθήκοντος» (1941-1944) 

Δορδανάς Ν. Στράτος 

Η πολεμική δραστηριότητα του 16ου Συντάγματος ΕΛΑΣ Βερμίου στη Δυτική Μακεδονία: η συμβολή του Κωνσταντίνου Κολλίντζα (Κολοκοτρώνης) 

Χαρίση Αντωνία 

Η συμμετοχή των Αξιωματικών στις οργανώσεις της Δυτικής Μακεδονίας από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας: Ποσοτική Ανάλυση 

Μυλωνάς Γεώργιος 

Το «εθνικό μέτωπο» και οι «βουλγαρόφρονες» στο Εργατικό Κέντρο της κατοχικής Φλώρινας. Τα αντίποινα και ο καταλυτικός ρόλος του Κ. Μπόνη 

Πουγαρίδου Παρασκευή-Αναστασία 

«Η πένα ως όπλο»: η γερμανική προπαγάνδα μέσα από το Έθνος της Φλώρινας (1942-1944) 

Γκάτσιου Παναγιώτα 

Σλαβομακεδονικές Αποσχιστικές κινήσεις στις τάξεις του ΕΛΑΣ: η περίπτωση τάγματος Γκότσε 

Γρούιος Ηλίας 

«Θολό ποτάμι»: η εξόντωση των Εβραίων της Φλώρινας μέσα από αρχειακές πηγές και νέα τεκμήρια 

Λιόλιος Γεώργιος

ΕΜΦΥΛΙΟΣ 

Πολιτικές διεργασίες στη Φλώρινα στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 

Πουγαρίδης Στέφανος, Αραμπατζή Χρυσή 

Δυτική Μακεδονία 1946: η εκλογική αποτύπωση των εμφύλιων συγκρούσεων 

Κουστένης Παναγιώτης, Τσιδεμιάδου Ελισάβετ 

Η δράση της Εθνοφυλακής: ΜΑΥ-ΜΑΔ στον Ν. Φλώρινας την περίοδο 1945-1949 

Ανέστης Ανέστης 

Τα παιδιά της δυτικής Μακεδονίας στη δίνη του εμφυλίου πολέμου. Απόπειρα ιχνηλασίας Μπέτσας Γιάννης, Ηλιάδου-Τάχου Σοφία, Ανδρέου Π. Ανδρέας 

Διασπορά και εγκατάσταση Ελληνόπουλων της Δυτικής Μακεδονίας στο έδαφος των Λαϊκών Δημοκρατιών κατά την περίοδο του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου. Μία προσέγγιση υπό το φως ανέκδοτου υλικού 

Παλαιόπουλος Στ. Γεώργιος 

Η αιφνιδιαστική επίθεση των ανταρτών σε προσφυγικό συνοικισμό των Κιουταχειωτων κατά την περίοδο του εμφυλίου 

Γραφάκου Μαριάννα, Δούκας Δημήτρης 

Πολιτικοί κρατούμενοι στην Κοζάνη του Εμφυλίου 

Διαμάντης Θεόφιλος 

ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ 

Ηθικές Αμοιβές Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης 1948-1985 όπως αυτές κοινοποιούνται από το Υπουργείο Στρατιωτικών 

Σακαγιάννης Γεώργιος 

Ιστορικό Στρατιωτικών Νεκροταφείων Φλώρινας 

Πολυδωροπούλου Ελπίδα 

Προσεγγίζοντας σχήματα μνήμης της Κατοχής: το μπλόκο των SS στην Αιανή του ’44 Παυλός Κώστας, Μανώλας Νίκος 

Μνήμη και ιδεολογία στην ιστορική αφήγηση: αντιμαχόμενες μαρτυρίες δρώντων στη Δυτική Μακεδονία για τη δεκαετία του 1940 

Σκυθιώτης Πέτρος

ΤΕΧΝΗ, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΜΝΗΜΗ 

Τα γεγονότα της δεκαετίας 1940-1950 και οι εικαστικές τέχνες στη Δυτική Μακεδονία 

Γοδόση Ζωή 

Οι «Διάσημοι» και οι «Μαχητές» της πλατείας Γ. Μόδη: προσωποκεντρικές προβολές και ιδεολογικές προσλήψεις της τοπικής ιστορίας στο μνημονικό τοπίο της Φλώρινας 

Κασβίκης Κώστας 

Όταν οι «άκαπνοι δανδήδες» της Αθήνας και επίδοξοι συγγραφείς έμπλεκαν στην Αντίσταση… 

Μπαζούκης Δ. Αλέξανδρος 

Το Χρονικό της Μεγάλης Νύχτας (1999) του Μιχάλη Παπακωνσταντίνου: Παρακειμενικές θέσεις για τη μνήμη, τη λήθη και την αφήγηση μιας ταραγμένης δεκαετίας 

Μώρος Μάριος-Κυπαρίσσης 

ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ 

Τα Γιαννοχώρια του Γράμμου. Δημογραφικές εξελίξεις, πολιτικές συμπεριφορές και εθνικές ταυτότητες κατά τον 20ό αιώνα 

Ραϋμόνδος Αλβανός 

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ 

Η βουλγαρική εκπαίδευση στη σερβική Μακεδονία (1941-1944) και οι επιπτώσεις της στον πληθυσμό της Δυτικής Μακεδονίας 

Βλασίδης Βλάσης 

Οι περιπέτειες των διδασκόντων των ρουμανικών σχολείων της Δυτικής Μακεδονίας την περίοδο 1940-1946 

Ταναμπάση Γ. Αναστασία 

Φιλοεαμικοί και εθνικόφρονες εκπαιδευτικοί και το Συνέδριο της Τριανταφυλλιάς: Μια κριτική ανάλυση λόγου 

Κουρεμένου Ειρήνη 

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΡΑΥΜΑ

Μια δεκαετία που δεν τέλειωσε ακόμη: η δεκαετία του 1940 στη σχολική ιστορία 

Παληκίδης Άγγελος 

«Η γυναίκα στον Εμφύλιο»: Μια διδακτική πρόταση για τη γυναικεία παρουσία στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας μέσω της τεχνικής CineScience και της μελέτης πεδίου 

Ανδρίκου Ασημίνα, Νικολαΐδου Χάρις 

Ευρετήριο Ονομάτων 

Ευρετήρο Όρων  (από την ηλεκτρονική σελίδα του βιβλίου)

.................................................................................................................................................

Εισαγωγή των επιμελητών 

Η δεκαετία του 1940-1950 υπήρξε για την Ελλάδα μια δεκαετία κρίσης, διχασμού, αλλά και η μήτρα κοινωνικών και ιδεολογικών μετασχηματισμών που καθόρισαν την πορεία της χώρας τα επόμενα χρόνια, αλλά και τη συλλογική μνήμη σήμερα. Μόλις τα τελευταία χρόνια η ιστοριογραφία άνοιξε συστηματικά το ερευνητικό κεφάλαιο αυτής της δεκαετίας και έχει προχωρήσει στη συστηματική εξέταση μιας σειρά ζητημάτων του κομβικού τρίπτυχου «Κατοχή-Αντίσταση-Εμφύλιος» ως επί το πλείστον από τη σκοπιά της γενικής ιστορίας. Ο ανά χείρας συλλογικός τόμος συγκεντρώνει επιστημονικές εργασίες οι οποίες αποτυπώνουν την επιστημονική έρευνα για την επίμαχη, όσο και τραυματική, δεκαετία του 1940-1950, για την Ελλάδα, με έμφαση σε ζητήματα που εδράζουν στην περίπτωση της Δυτικής Μακεδονίας. Η ιδέα για τη δημιουργία της συγκεκριμένης συλλογής μελετών προέκυψε από την υλοποίηση του συνεδρίου «Η Δυτική Μακεδονία στη δεκαετία του 1940-1950», το οποίο οργάνωσε το ΠΜΣ «Επιστήμες της αγωγής: θεωρητικές, ερευνητικές και διδακτικές προσεγγίσεις στην ιστορία και στην τοπική ιστορία» του ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας, σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Ιστορικών Εκπαίδευσης, την Περιφερειακή Ενότητα Φλώρινας και τον Δήμο Φλώρινας, στις 13 και 14 Οκτώβρη 2017 στη Φλώρινα. Στο συνέδριο παρουσιάστηκαν 55 εργασίες σχετικά με την ιστορία της Δυτικής Μακεδονίας τη δεκαετία του 1940-1950 και για ζητήματα όπως η Κατοχή, η εθνική αντίσταση, η απελευθέρωση και ο εμφύλιος, η προπαγάνδα, οι τοπικές ταυτότητες, το παιδομάζωμα, η τέχνη, η εκπαίδευση και οι μνήμες της δεκαετίας. Η επιτυχία του συνεδρίου, η ανταπόκριση του κοινού και το επίπεδο των ανακοινώσεων μας οδήγησε στην απόφαση να αποφύγουμε την έκδοση πρακτικών, αλλά να προσανατολιστούμε στην επιλογή ορισμένων εργασιών από αυτές που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο και να δοθεί η ευκαιρία στους ερευνητές να τις αναπτύξουν, ώστε να ανταποκρίνονται στις επιστημονικές προδιαγραφές ενός επιστημονικού συλλογικού τόμου με θέμα την επίμαχη δεκαετία στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Ο τόμος που προέκυψε εμβαθύνει σε ορισμένα από τα ζητήματα που παρουσιάστηκαν στο συνέδριο και ανοίγει το πλαίσιο για μια ουσιαστικότερη συζήτηση μέσα από 30 εργασίες ιστορικών, ακαδημαϊκών, ερευνητών, διδακτόρων και μεταπτυχιακών φοιτητών, οι οποίες εξετάζουν ενδιαφέρουσες πτυχές της ιστορίας της δεκαετίας του 1940-1950 στην Ελλάδα, είτε στο πλαίσιο της γενικής ιστορίας είτε στο ειδικό γεωγραφικό πλαίσιο της Δυτικής Μακεδονίας, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις τα κείμενα του τόμου εμβαθύνουν σε τοπικά ζητήματα τα οποία παραμένουν αόρατα ή αποτελούν ταμπού για τη συλλογική ιστορική μνήμη. Ο τόμος περιλαμβάνει δύο εισαγωγικές μελέτες – οι οποίες στην πρώτη τους μορφή παρουσιάστηκαν ως κεντρικές ομιλίες στο συνέδριο – και άλλες είκοσι οκτώ 10 Εισαγωγή των επιμελητών εργασίες, οργανωμένες σε επτά θεματικές ενότητες: «Κατοχή και Αντίσταση», «Εμφύλιος», «Κράτος και κοινωνία: Διαχείριση της μνήμης», «Τέχνη, Λογοτεχνία, Μνήμη», «Ταυτότητες και πολιτικές συμπεριφορές», «Εκπαίδευση και Ιδεολογία», «Ιστορική Εκπαίδευση και Τραύμα». Στην πρώτη εισαγωγική μελέτη, με τίτλο «Μετασχηματισμός των ταυτοτήτων των σλαβοφώνων της Δυτικής Μακεδονίας (1941-1944): ο ρόλος των τοπικών ελίτ και η δυναμική της συγκυρίας», η Σοφία Ηλιάδου-Τάχου και ο Αντρέας Π. Ανδρέου προσεγγίζουν ένα θέμα το οποίο μέχρι σήμερα ήταν ταμπού: το ζήτημα της ταυτότητας των σλαβοφώνων. Στην ανάλυσή τους οι ερευνητές παρατηρούν ότι οι σλαβόφωνοι ως διακριτή εθνοτική-πολιτισμική ομάδα σε κρίσιμες καμπές των ιστορικών γεγονότων μετεξελίχτηκε υιοθετώντας άλλες ταυτότητες υπό την επίδραση των ιστορικών συγκυριών. Ειδικά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, οι σλαβόφωνοι εντός της ελληνικής επικράτειας τριχοτομήθηκαν σε σλαβόφωνους Έλληνες, Βούλγαρους σλαβόφωνους και «σλαβομακεδόνες». Οι Βούλγαροι θεώρησαν πως η συγκυρία ήταν κατάλληλη για την έκφραση των αλυτρωτικών τους συναισθημάτων, κυρίως επειδή υπήρχε η παρουσία του βουλγαρικού στρατού λίγο πιο έξω από τα ελληνικά σύνορα. Ακόμα εκείνοι οι σλαβόφωνοι που αναγνωρίστηκαν από το ΚΚΕ ως «σλαβομακεδονική μειονότητα εντός του ελληνικού κράτους» αποτέλεσαν την ομάδα εκείνη η οποία διχοτομήθηκε το 1944-1945 σε «σλαβομακεδόνες κομμουνιστές» και «φιλογιουγκοσλάβους αυτονομιστές σλαβομακεδόνες». Οι τελευταίοι ταυτίστηκαν ιδεολογικά και πολιτικά με τις διακηρύξεις του Τίτο για «Ενιαία και ανεξάρτητη Μακεδονία» εντός μιας βαλκανικής κομμουνιστικής ομοσπονδίας και εργάστηκαν για να ενωθούν οι «σλαβομακεδόνες» της ελληνικής Μακεδονίας με τους «σλαβομακεδόνες» της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας και της αντίστοιχης βουλγαρικής, υπό την ομπρέλα της Γιουγκοσλαβίας και του Τίτο. Ακολουθεί η μελέτη του Γιώργου Κόκκινου με θέμα «Προσωπεία της ευγονικής στην Ελλάδα: εμφύλιες διαμάχες, αντικομμουνισμός, ελληνοχριστιανισμός», στην οποία ο συγγραφέας εξετάζει την ανάπτυξη των ευγονικών ιδεών, κυρίως αυτών που σχετίζονται με την αρνητική ευγονική, στον δημόσιο και επιστημονικό λόγο στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και την εξέλιξή τους ως τη δεκαετία του 1950, και αναζητεί τις αντιστοιχίες τους την ίδια περίοδο με τις εκδηλώσεις στρατιωτικής και συμβολικής βίας που το αστικό κράτος εξαπέλυσε απέναντι στους ιδεολογικούς του αντιπάλους, οι οποίοι αναγορεύονται σε επικίνδυνο εχθρό για το έθνος και την κοινωνία με βιολογικά και ιατρικά χαρακτηριστικά. Ο Γ. Κόκκινος αναλύει συστηματικά πώς ο ευγονικός λόγος επιβιώνει τόσο διεθνώς όσο και στο ελληνικό συγκείμενο μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και παρά τη δεινή εμπειρία του Ολοκαυτώματος. Ο συγγραφέας παρακολουθεί τον επιστημονικό λόγο περί θετικής ευγονικής στη μεταπολεμική και μετεμφυλιακή Ελλάδα και εντοπίζει το μείγμα αντικομμουνισμού και ελληνοχριστιανισμού που διέπει τα επιχειρήματα των θιασωτών της πολιτικής ανασυγκρότησης του έθνους. Κατοχή και Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία 11 Η πρώτη θεματική του τόμου αφορά στην Κατοχή και την Αντίσταση και περιλαμβάνει επτά μελέτες, οι οποίες όλες τους εξετάζουν την περίοδο της τριπλής κατοχής της Ελλάδας και την αντίσταση στον δυτικομακεδονικό χώρο και αναφέρονται σε ζητήματα όπως η παρουσία των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής στην περιοχή, η δράση των αξιωματικών του εθνικού στρατού, αλλά και του ΕΛΑΣ, και η σχέση του τελευταίου με τοπικές εθνοτικές ομάδες, όψεις της προπαγάνδας, η μοίρα της εβραϊκής κοινότητας, αλλά και οι επιπτώσεις της Κατοχής στις επαγγελματικές σχέσεις σε τοπικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, ο Στράτος Ν. Δορδανάς στην εργασία του με θέμα «Η Δυτική Μακεδονία μέσα από τη γερμανική οπτική ως χώρος επιτέλεσης του ‘πατριωτικού καθήκοντος’ (1941-1944)» καλύπτει ένα βασικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία καθώς εστιάζει στην παρουσία του γερμανικού στρατιωτικού παράγοντα εν μέσω της κατοχικής περιόδου, απαντώντας σε μια σειρά από ερωτήματα/άξονες, όπως η δημογραφική σύνθεση της Δυτικής Μακεδονίας μέσα από την οπτική των στρατιωτικών, οι μεγάλοι σχηματισμοί του τακτικού στρατού (Wehrmacht), των SS αλλά και των αστυνομικών δυνάμεων που στάθμευσαν στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας, το προφίλ της ηγεσίας τους, η διαδικασία μετασχηματισμού των εγκλημάτων πολέμου σε πράξεις «επιτέλεσης καθήκοντος», οι στάσεις της γερμανικής δικαιοσύνης. Η εργασία της Αντωνίας Χαρίση με θέμα «Η πολεμική δραστηριότητα του 16ου Συντάγματος ΕΛΑΣ Βερμίου στη Δυτική Μακεδονία: η συμβολή του Κωνσταντίνου Κολλίντζα (Κολοκοτρώνης)» εστιάζει στη δράση του Κωνσταντίνου Κολλίντζα (Κολοκοτρώνης) που, ως διοικητής του 2ου Τάγματος του 16ου Συντάγματος ΕΛΑΣ Βερμίου κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, συγκρότησε μία από τις πρώτες ανταρτικές ομάδες που έδρασαν εναντίον των γερμανικών κατοχικών στρατευμάτων σε περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας. Η εργασία αναδεικνύει την πολυεπίπεδη δράση του Κολλίντζα, ενεργού μέλος του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, στον ορεινό όγκο του Βερμίου και τα γύρω ορεινά και ημιορεινά χωριά της Κεντρικής και της Δυτικής Μακεδονίας, όπου πήρε μέρος σε πολλές συμπλοκές και δημιούργησε σοβαρές απώλειες αρχικά ενάντια στους Γερμανούς και στη συνέχεια στους ντόπιους συνεργάτες τους. Στην εργασία του με θέμα «Η συμμετοχή των Αξιωματικών στις οργανώσεις της Δυτικής Μακεδονίας από τον Απρίλιο του 1941 μέχρι την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας: Ποσοτική Ανάλυση» ο Γεώργιος Μυλωνάς, αξιοποιώντας ως εργαλείο την ποσοτική ανάλυση, εξετάζει τον τόπο καταγωγής των αξιωματικών σε σχέση με τον χώρο δράσης τους (Δυτ. Μακεδονία), τον τόπο διαμονής τους στις οργανώσεις για τις περιόδους 1941-1943, Ιούλιο 1943 μέχρι και τη συμφωνία της Βάρκιζας. Για την πρώτη περίοδο, ο κύριος όγκος των Αξιωματικών φαίνεται να είναι οργανωμένος στην ΥΒΕ, μετέπειτα ΠΑΟ. Οι πολιτικές εξελίξεις φαίνεται να επηρεάζουν τα ποσοστά της περιόδου με αύξηση της συμμετοχής των Αξιωματικών από 11 στους 20 στις τάξεις του ΕΛΑΣ. Τέλος, μια συνολική αποτίμηση καταγρά- 12 Εισαγωγή των επιμελητών φει τα ποσοστά του 41% για την οργάνωση της ΠΑΟ και 19% στον ΕΛΑΣ, ενώ ένα 8% συγκρότησε τον ΕΕΣ (Εθνικό Ελληνικό Στρατό). Η Παρασκευή-Αναστασία Πουγαρίδου στην εργασία της με θέμα «Το ‘εθνικό μέτωπο’ και οι ‘βουλγαρόφρονες’ στο Εργατικό Κέντρο της κατοχικής Φλώρινας. Τα αντίποινα και ο καταλυτικός ρόλος του Κ. Μπόνη» αναλύει τις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο του Εθνικού Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Φλώρινας με την κήρυξη του πολέμου και την επακόλουθη κατοχή της πόλης. Μέσα από τη μελέτη των Πρακτικών Συνεδριάσεων και των Βιβλίων Αλληλογραφίας του Εργατικού Κέντρου, αλλά και ημιδομημένες συνεντεύξεις απογόνων των μελών του, η συγγραφέας συμπεραίνει τη διαμόρφωση δύο παρατάξεων εθνοτικού-πολιτικού χαρακτήρα (εκπροσώπους του «εθνικού μετώπου» και «βουλγαρόφρονες»), που «συγκρούονται» σε πολιτικό και εθνοτικό επίπεδο μέσα στο ΕΕΚΦ, προβαίνουν σε αντίποινα και προκαλούν θύματα, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται και μερικοί από τους πρωταγωνιστές της δράσης του ΕΕΚΦ. Η Παναγιώτα Γκάτσιου στην εργασία της με τίτλο «‘Η πένα ως όπλο’: η γερμανική προπαγάνδα μέσα από το Έθνος της Φλώρινας (1942-1944)» μελετά για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία τα δημοσιεύματα της εφημερίδας Έθνος της Φλώρινας, που κυκλοφόρησε στην πόλη την κατοχική περίοδο υπό συνθήκες μη εκδοτικής κανονικότητας. Η εργασία δεν εστιάζει στη γραμμική προσέγγιση της γερμανικής παρουσίας, αλλά θέτει ως στόχο την παρακολούθηση εκείνων των γεγονότων που αποτυπώνουν σε όλες τους τις διαστάσεις την ιδεολογία και την προπαγάνδα που εκφράζεται μέσα από τη συγκεκριμένη εφημερίδα. Εστιάζει δηλαδή σε εκείνα τα δημοσιεύματα που είχαν σκοπό να προπαγανδίσουν και να προβάλλουν την παρουσία και τη δράση των γερμανικών αρχών Κατοχής. Τα δημοσιεύματα αυτά συσχετίζονται με εκείνα της Νέας Ευρώπης, η οποία εκδιδόταν στη Θεσσαλονίκη το διάστημα 1941-1944. Μέσα από αυτή την επιλογή δημιουργούνται οι προϋποθέσεις μιας όσο το δυνατόν εφικτής γενίκευσης για τη συμβολή του Τύπου στην προσπάθεια των αρχών Κατοχής να περάσουν τη δική τους εκδοχή για τα δρώμενα. Ο Ηλίας Γρούιος στην εργασία του με τίτλο «Σλαβομακεδονικές Αποσχιστικές κινήσεις στις τάξεις του ΕΛΑΣ: η περίπτωση τάγματος Γκότσε», ασχολείται με την ίδρυση του ΣΝΟΦ, τη ρήξη του με το ΚΚΕ και τη φυγή του Ναούμ Πέιου στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, την επιστροφή και ίδρυση ξεχωριστών σλαβομακεδονικών ταγμάτων σε Φλώρινα, Καστοριά και Έδεσσα, ενώ ειδικότερα επικεντρώνεται στη δράση και τη πορεία του 2/28 Τάγματος Φλώρινας-Καστοριάς, γνωστού και ως Τάγματος Γκότσε. Η ίδρυση ξεχωριστών σλαβομακεδονικών Ταγμάτων, η δράση τους και η αντίδραση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, οι απόπειρες συνεννοήσεων ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τα παραπάνω τάγματα, η σύγκρουση και το πέρασμα των Ταγμάτων στη Λαϊκή Δημοκρατία της Μακεδονίας είναι τα ζητήματα που συνθέτουν το πλαίσιο συζήτησης της εργασίας. Τέλος, ο Γιώργος Λιόλιος στην εργασία του με τίτλο «‘Θολό ποτάμι’: η εξόντωση των Εβραίων της Φλώρινας μέσα από αρχειακές πηγές και νέα τεκμήρια» πρωτοτυπεί χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά αρχειακά τεκμήρια σχετικά με την παρου- Κατοχή και Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία 13 σία των Εβραίων στην πόλη της Φλώρινας, η οποία απέκτησε στις αρχές του 20ού αιώνα ξεχωριστή σημασία, εξαιτίας των εθνοτικών διαφορών στην ευρύτερη περιοχή. Η παρούσα εργασία μελετά την εβραϊκή κοινότητα της Φλώρινας μέσα από τα γερμανικά αρχεία. Γιατί, παρά το γεγονός ότι η παρουσία μιας εβραϊκής κοινότητας στην πόλη μαρτυρείται από τον 16ο και 17ο αιώνα, οι πληροφορίες για τη δομή και τη διαδρομή της είναι πενιχρές. Ειδικά οι τύχες της κοινότητας αυτής κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε και υφίσταται αφανισμό, με ελάχιστους επιζώντες, ανιχνεύονται μέσα από τη συγκεκριμένη δουλειά για πρώτη φορά. Η δεύτερη θεματική ενότητα του τόμου επικεντρώνεται στον Εμφύλιο και απαρτίζεται από επτά εργασίες οι οποίες εξετάζουν τοπικά ζητήματα αναφορικά με τις πολιτικές και εκλογικές επιπτώσεις του εμφυλίου σε περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, τη δραστηριότητα του εθνικού στρατού και των ανταρτών και τις τύχες των παιδιών του εμφυλίου εντός και εκτός του ελληνικού εθνικού χώρου. Πιο συγκεκριμένα, οι Στέφανος Πουγαρίδης και Χρυσή Αραμπατζή στην εργασία τους «Πολιτικές διεργασίες στη Φλώρινα στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946» μελετούν τις πολιτικές ζυμώσεις στα αστικά κόμματα και τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν στην επαρχία της Φλώρινας πριν τις εκλογές του 1946, αλλά και τον απόηχό τους, εξετάζοντας αρχειακές πηγές και τον Τύπο σε συνδυασμό με την υπάρχουσα βιβλιογραφία. Παρατηρούν ότι δεν υπήρξε σημαντική ανανέωση στους πολιτικούς που δραστηριοποιήθηκαν στην εκλογική αναμέτρηση και εκτιμούν ότι οι συγκεκριμένες εκλογές πραγματοποιήθηκαν σε ένα έντονα πολωτικό κλίμα με αλληλοκατηγορίες για χρήση βίας, από τις παρατάξεις που συμμετείχαν ή απείχαν από τις εκλογές, γεγονός που είχε μεγάλη σημασία για τις μεταγενέστερες πολιτικές εξελίξεις σε τοπικό αλλά και εθνικό επίπεδο. Οι Παναγιώτης Κουστένης και Ελισάβετ Τσιδεμιάδου στην εργασία τους με θέμα «Δυτική Μακεδονία 1946: η εκλογική αποτύπωση των εμφύλιων συγκρούσεων» μελετούν την εκλογική συμπεριφορά των πληθυσμών της Δυτικής Μακεδονίας στις εκλογές του 1946, οι οποίες χαρακτηρίστηκαν από την αποχή του ΕΑΜ. Οι ερευνητές, λαμβάνοντας υπόψη το πολιτικό πλαίσιο της περιοχής πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (βενιζελικοί-αντιβενιζελικοί) και την ανθρωπογεωγραφία της περιοχής, παρατηρούν ότι στα αποτελέσματα αποτυπώνεται μια στροφή στην εκλογική συμπεριφορά των ψηφοφόρων συγκριτικά με τον Μεσοπόλεμο, καθώς κυριαρχεί πλέον η παράμετρος της εθνικής ταυτότητας παρά αυτή του τόπου προέλευσης ως αποτέλεσμα των εμφύλιων συγκρούσεων. Ο Ανέστης Ανέστης στην εργασία του «Η δράση της εθνοφυλακής – ΜΑΥ ΜΑΔ στον ν. Φλώρινας την περίοδο 1945-1949» αποπειράται να σκιαγραφήσει αρχικά τη συγκρότηση των πρώτων μονάδων Εθνοφυλακής το 1944, η αποστολή των οποίων αφορούσε στην επιβολή της τάξης στο εσωτερικό της χώρας και στη συνέχεια στη δημιουργία του στρατού εκστρατείας, στον οποίο επιβλήθηκαν αλλεπάλληλες αλλαγές, χάρις στη συνδρομή των στρατιωτικών αποστολών της Μεγάλης Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών. Τέλος, αναφέρεται στην κατάσταση του 14 Εισαγωγή των επιμελητών στρατού στον νομό της Φλώρινας, κάνοντας μνεία στην έλευση των πρώτων τμημάτων Εθνοφυλακής και στον μετασχηματισμό τους σε τακτικές Μονάδες του Εθνικού Στρατού, στην εμφάνιση των παραστρατιωτικών οργανώσεων που δημιουργήθηκαν από την κυβέρνηση στην αρχή του εμφυλίου πολέμου, με τον εξοπλισμό κατοίκων των αγροτικών περιοχών και πόλεων, των γνωστών ως ΜΑΥ – ΜΑΔ, την ίδρυση των Ταγμάτων Εθνοφρουράς και τέλος την ίδρυση των ΤΕΑ Φλώρινας – Αμυνταίου (1949). Το ζήτημα των παιδιών του εμφυλίου εξετάζεται σε δύο κεφάλαια του παρόντος τόμου. Οι Γιάννης Μπέτσας, Σοφία Ηλιάδου-Τάχου και Αντρέας Π. Ανδρέου στην εργασία τους «Τα παιδιά της δυτικής Μακεδονίας στη δίνη του εμφυλίου πολέμου. Απόπειρα ιχνηλασίας» εξετάζουν το ζήτημα των παιδιών που περιλήφθηκαν στις επιχειρήσεις εκκένωσης περιοχών της Δυτικής Μακεδονίας από τα κυβερνητικά στρατεύματα και τέθηκαν υπό την «προστασία» των βασιλικών ιδρυμάτων, ιδρύματα που ανέλαβαν τη «διάσωση», την «περίθαλψη» και την «επανεκπαίδευσή» τους. Η εργασία επιχειρεί να ιχνηλατήσει τις διαδρομές που εκκινούσαν από την περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας και οδηγούσαν στους βασικούς σταθμούς που είχαν εγκαθιδρύσει τα βασιλικά ιδρύματα, τις εγκατασπαρμένες σε ολόκληρη την επικράτεια παιδουπόλεις της Βασιλικής Πρόνοιας αλλά και στις Τεχνικές Σχολές της Λέρου και της Κω όπως και στις Οικοκυρικές Σχολές στη Λέρο και τη Νεάπολη της Κρήτης. Με την εργασία με θέμα «Διασπορά και εγκατάσταση Ελληνόπουλων της Δυτικής Μακεδονίας στο έδαφος των Λαϊκών Δημοκρατιών κατά την περίοδο του ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου. Μία προσέγγιση υπό το φως ανέκδοτου υλικού», ο Γεώργιος Στ. Παλαιόπουλος αναδεικνύει την άλλη όψη του ίδιου ζητήματος, καταγράφοντας στοιχεία της αποστολής και εγκατάστασης Ελληνοπαίδων κυρίως από τους νομούς Φλώρινας και Καστοριάς στον ευρύτερο χώρο της νοτιοανατολικής Ευρώπης, κατά τη διάρκεια της ελληνικής εμφύλιας σύρραξης, μετά από σχετική πρωτοβουλία της ηγεσίας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδος. Καταγράφονται λιγότερο γνωστά, ίσως και άγνωστα, κέντρα φιλοξενίας τους, απομακρυσμένοι οικισμοί, βοηθητικοί χώροι που αναπλάστηκαν για τις ανάγκες που προέκυψαν, καθώς επίσης και πολυτελή θέρετρα αναψυχής, όλα ως χώροι υποδοχής και φιλοξενίας στο έδαφος των Λαϊκών Δημοκρατιών. Παράλληλα, διερευνώνται κάποιες ιδιαίτερες πτυχές, όπως μετεγκαταστάσεις ειδικού σκοπού και ενδιαφέροντος που πραγματοποιήθηκαν τα χρόνια της διαμονής τους στα κέντρα, δεδομένου ότι συνδέθηκαν με την κατά τόπους κυβερνητική πολιτική της Λαϊκής Δημοκρατίας στην οποία είχαν εγκατασταθεί. Η Μαριάννα Γραφάκου και ο Δημήτρης Δούκας στην εργασία τους «Η αιφνιδιαστική επίθεση των ανταρτών σε προσφυγικό συνοικισμό των Κιουταχειωτών κατά την περίοδο του εμφυλίου» καταγράφουν για πρώτη φορά την είσοδο των ανταρτών στον συνοικισμό των Κιουταχειωτών προσφύγων, τη νύχτα της 28ης Μαΐου του 1947, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Τα ερωτήματα τα οποία προκύπτουν και στα οποία επιχειρείται να δοθεί απάντηση, αφορούν στις σκοπιμότητες Κατοχή και Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία 15 αλλά και στα κίνητρα που οδήγησαν τους αντάρτες στο να προβούν στη συγκεκριμένη ενέργεια. Η αναζήτηση των συνθηκών του συμβάντος επιτυγχάνεται μέσα από τη διερεύνηση των πηγών της τοπικής ιστορίας. Η συμβολή της συγκεκριμένης εργασίας έγκειται στην αξιοποίηση για πρώτη φορά από την έρευνα του αρχειακού υλικού που φυλάσσεται στον Σύλλογο Κιουταχειωτών & Μικρασιατών Φλώρινας «Ο Άγιος Μηνάς», καθώς και του Αρχείου της Πρόνοιας, στο οποίο αποτυπώνεται αναλυτικά όλη η διαδικασία της αποκατάστασης των προσφύγων του 1922. Τέλος, ο Θεόφιλος Διαμάντης στην εργασία του «Πολιτικοί κρατούμενοι στην Κοζάνη του Εμφυλίου» εξετάζει τις συνθήκες κράτησης των πολιτικών κρατουμένων στις Φυλακές Κοζάνης, στο κρατητήριο της Ασφάλειας Κοζάνης και στο στρατόπεδο αιχμαλώτων Κοζάνης μέσα από μαρτυρίες αιχμαλώτων και αρχειακό υλικό. Παρατηρεί ότι οι συνθήκες φυλάκισης των πολιτικών κρατουμένων στην Κοζάνη την περίοδο του Εμφυλίου δεν παρουσιάζει μεγάλες διαφορές σε σχέση με τις αντίστοιχες πρακτικές του κράτους (συλλήψεις, βασανιστήρια, εξορίες, εκτελέσεις) σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Ένα από τα κρίσιμα ζητήματα που κληροδότησε στις μέρες μας η δεκαετία του 1940-1950 σχετίζεται με τη μνήμη, τη λήθη και την ανάμνηση της εμπειρίας των γεγονότων σε εθνικό και τοπικό επίπεδο. Η τρίτη θεματική με τίτλο Κράτος και κοινωνία: Διαχείριση της μνήμης εξετάζει αυτό το ζήτημα μέσα από τη σκοπιά της επίσημης μνήμης (κρατικής και θεσμοθετημένης), αλλά και της βιωμένης. Ο Γεώργιος Σακαγιάννης με την εργασία του με θέμα «Ηθικές Αμοιβές Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης 1948-1985 όπως αυτές κοινοποιούνται από το Υπουργείο Στρατιωτικών» συνεισφέρει θετικά στη βιβλιογραφία, αφού επιχειρεί μέσα από την αποδελτίωση των διαταγών του Υπουργείου Στρατιωτικών της περιόδου 1948- 1985 να διερευνήσει το εύρος εφαρμογής των νομοθετικών διατάξεων που σχετίζονται με τους εθνικιστές αντιστασιακούς και τις ηθικές και υλικές αμοιβές τους. Επιπλέον επεξεργάζεται στατιστικά τα δεδομένα και εξάγει συμπεράσματα σχετικά με τη διαδικασία ενσωμάτωσης των εθνικιστών αντιστασιακών στη συνολικότερη κοινωνική και πολιτική μεταπολεμική ιστορία του σώματος των εφέδρων πολεμιστών, των οργανώσεων και των εκπροσώπων τους. Τέλος, αναφέρεται και στο μέγεθος της επιρροής τους στην κεντρική πολιτική σκηνή, πριν από την εφαρμογή του νεότερου νόμου για την Εθνική Αντίσταση του 1982, που εισάγει και τον ΕΛΑΣ στον κύκλο του νέου ορισμού της Εθνικής Αντίστασης. Η Ελπίδα Πολυδωροπούλου στην εργασία της «Ιστορικό στρατιωτικών νεκροταφείων Φλώρινας» εξετάζει το ζήτημα των στρατιωτικών νεκροταφείων της Φλώρινας και των πεσόντων του εθνικού στρατού της περιόδου του εμφυλίου πολέμου. Για τη συναγωγή δεδομένων σε πρώτο επίπεδο διερευνώνται τα βιβλία του στρατοπέδου, τα στοιχεία του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ) ή οι πληροφορίες που προέρχονται από διοικητές του στρατιωτικού σώματος που έδρευε στη Φλώρινα. Παράλληλα ανασυντίθεται και η ευρύτερη βιβλιογραφία για την επίμαχη περίοδο. 16 Εισαγωγή των επιμελητών Ακολουθεί η παρουσίαση των δεδομένων της έρευνας, η επεξεργασία τους και η ιστορική πλαισίωση και ερμηνεία τους με σκοπό τη συναγωγή συμπερασμάτων. Οι Κώστας Παυλός και Νίκος Μανώλας στην εργασία τους «Προσεγγίζοντας σχήματα μνήμης της Κατοχής: το μπλόκο των SS στην Αιανή του ’44» επικεντρώνονται και αναλύουν τα σχήματα μνήμης που έχουν συγκροτηθεί και επιβιώνουν αναφορικά με το γεγονός ενός μπλόκου των SS στην Αιανή του ’44. Οι συγγραφείς αξιοποιούν εργαλεία της Ιστορίας αλλά και της Κοινωνικής Ψυχολογίας, για να συλλέξουν πληροφορίες και να αναλύσουν την ιστορικοποίηση του γεγονότος, να αναδείξουν τα «σωτηριολογικά μοντέλα» που επικράτησαν αναφορικά με την έκβαση του γεγονότος και, τέλος, να διερευνήσουν την εφαρμογή, και στην περίπτωση αυτή, του θεωρητικού σχήματος που αναγνωρίζει την μνήμη και την ταυτότητα ως δυο αλληλοκαθοριζόμενες μεταβλητές. Ο Πέτρος Σκυθιώτης στην εργασία του «Μνήμη και ιδεολογία στην ιστορική αφήγηση: αντιμαχόμενες μαρτυρίες δρώντων στη Δυτική Μακεδονία για την δεκαετία του ’40» πρωτοτυπεί μεθοδολογικά ως προς το γεγονός ότι ασχολείται με την κριτική ιδεολογική σύγκριση δύο βιβλίων, του βιβλίου Ο εμφύλιος στη Φλώρινα του Ν. Κέντρου και του βιβλίου Η καταστολή τής κατά του Έθνους ανταρσίας του Σ. Κ. Γώγου. Μέσα από την καταγραφή του προσωπικού βιώματος και της δράσης τους επιχειρείται η ενσωμάτωσή τους σε ένα γενικότερο ιστοριογραφικό πλαίσιο που αποπειράται να διερμηνεύσει τα επίμαχα ζητήματα της δεκαετίας του 1940. Αποτελούν έτσι, χαρακτηριστικά δείγματα αφηγήσεων όπου εμπλέκεται οργανικά το τοπικό με το γενικό, το υποκειμενικό με το αντικειμενικό, το βίωμα με τη γενικότερη πολιτική κατάσταση, η μνήμη με την ιστορική ερμηνεία. Η τέχνη της περιόδου όπως και η λογοτεχνία και τα μνημεία που αναφέρονται σε αυτήν αποτελούν τα ζητήματα που πραγματεύονται οι τέσσερις εργασίες στην ενότητα Τέχνη, Λογοτεχνία, Μνήμη. Η Ζωή Γοδόση στην εργασία της «Τα γεγονότα της δεκαετίας 1940-1950 και οι εικαστικές τέχνες στη Δυτική Μακεδονία» μελετά την επίδραση που είχαν τα γεγονότα της κατοχής και του εμφυλίου στις εικαστικές τέχνες της Φλώρινας και της Καστοριάς. Στην περίπτωση της Φλώρινας η ερευνήτρια αναλύει πώς σε ένα επαρχιακό «κόσμο της τέχνης» διαμορφώνονται οι διαδικασίες της παραγωγής, προβολής και πρόσληψης του καλλιτεχνικού έργου μέσα από τις περιπτώσεις συγκεκριμένων καλλιτεχνών τη συγκεκριμένη δεκαετία. Από την άλλη πλευρά, για την Καστοριά την ίδια περίοδο διαπιστώνεται η βαθιά επίδραση του εμφυλίου πολέμου στις εξελίξεις των εικαστικών τεχνών λόγω των μετακινήσεων των ζωγράφων, οι οποίοι δραστηριοποιήθηκαν καλλιτεχνικά ως πρόσφυγες ή μετανάστες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ο Κώστας Κασβίκης στην εργασία του «Οι ‘Διάσημοι’ και οι ‘Μαχητές’ της πλατείας Γ. Μόδη: προσωποκεντρικές προβολές και ιδεολογικές προσλήψεις της τοπικής ιστορίας στο μνημονικό τοπίο της Φλώρινας» αναλύει τα δημόσια μνημεία της κεντρικής πλατείας της Φλώρινας, στα οποία αποτυπώνονται σημαντικά γεγο- Κατοχή και Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία 17 νότα της τοπικής και εθνικής ιστορίας συμπεριλαμβανομένης της κατοχής και του εμφυλίου. Παράλληλα διερευνά την πρόσληψη αυτής της ιστορικής μνημείωσης από τους κατοίκους που χρησιμοποιούν καθημερινά την πλατεία και παρατηρεί ότι οι νοηματοδοτήσεις για την ιστορική μνήμη που παράγουν τα αγάλματα και τα μνημεία εδράζονται σε μια έντονη προσωποκεντρική οπτική για την ιστορική δράση, στον αντικομμουνισμό και στην εθνοκεντρική πρόσληψη της τοπικής ιστορίας. Δύο από τις εργασίες αυτής της θεματικής ενότητας επικεντρώνονται στη σχέση της μνήμης με τη λογοτεχνία. Η πρώτη είναι η μελέτη του Αλέξανδρου Δ. Μπαζούκη «Όταν οι ‘άκαπνοι δανδήδες’ της Αθήνας και επίδοξοι συγγραφείς έμπλεκαν στην Αντίσταση… (Ιστορικές και Λογοτεχνικές μαρτυρίες για τις εμπειρίες αστών νέων στην πρωτεύουσα και στο αντάρτικο κατά την περίοδο της Κατοχής)». Ο ερευνητής εξετάζει την αντιστασιακή εμπειρία και δράση αστών φοιτητών της Αθήνας που δεν συντάχθηκαν με τον ΕΑΜ, μέσα από τις ενθυμήσεις του Αναστάσιου Πεπονή στο βιβλίο του Προσωπική Μαρτυρία και την κριτική παρουσίασή του από τον Ρ. Ρούφο (όπου και ο ίδιος είχε συγγράψει την αυτοβιογραφική τριλογία Χρονικό μιας Σταυροφορίας). Σύμφωνα με τον μελετητή, τα κείμενα αυτά συμπυκνώνουν συμβολικά το συλλογικό δράμα και τις τραυματικές εμπειρίες μιας γενιάς που βίωσε το Έπος της Αλβανίας, την κατοχή και τον εμφύλιο σπαραγμό και υπέστη τις τραγικές συνέπειές τους. Τη σχέση ιστορίας και βιώματος στη λογοτεχνία εξετάζει και ο ΜάριοςΚυπαρίσσης Μώρος στην εργασία του με τίτλο «Το Χρονικό της Μεγάλης Νύχτας (1999) του Μιχάλη Παπακωνσταντίνου: Παρακειμενικές θέσεις για τη μνήμη, τη λήθη και την αφήγηση μιας ταραγμένης δεκαετίας». Με αφορμή την τριλογία του Μιχάλη Παπακωνσταντίνου (Η γιαγιά μου η Ρούσα, Η πέτρινη πόλη και Το χρονικό της μεγάλης νύχτας), που γράφτηκε τη δεκαετία του 1990, ο ερευνητής αναλύει κυρίως τον πρόλογο του τρίτου έργου, στο οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται στις μνήμες και εμπειρίες του από την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου. Ο Μ. Μώρος σχολιάζει τις θέσεις του συγγραφέα για την ιστορία, για τη φύση του Χρονικού αλλά και τις τοποθετήσεις του για τη μνήμη, τη λήθη και τη λειτουργία τους. Τέλος, παρατηρεί ότι οι στρατηγικές της μνήμης και της λήθης που επιλέγονται στο βιβλίο του Μ. Παπακωνσταντίνου αποκλίνουν από τις αρχικές διατυπωμένες θέσεις του και κινούνται στα όρια ανάμεσα στον μύθο και την ιστορία. Η θεματική ενότητα Ταυτότητες και πολιτικές συμπεριφορές περιλαμβάνει μία μόνο εργασία («Τα Γιαννοχώρια του Γράμμου. Δημογραφικές εξελίξεις, πολιτικές συμπεριφορές και εθνικές ταυτότητες κατά τον σύντομο 20ό αιώνα»), στην οποία ο Ραϋμόνδος Αλβανός εξετάζει πέντε χωριά που βρίσκονται στα όρια του νομού Καστοριάς με την Ήπειρο και αναλύει τις ιδεολογικές, εθνοτικές και εκλογικές επιλογές των κατοίκων από τον Μεσοπόλεμο έως στην τραυματική για την περιοχή δεκαετία του 1940. Οι επιπτώσεις ειδικά του εμφύλιου για τους πληθυσμούς των συγκεκριμένων χωριών, που υποστήριξαν κυρίως τον ΔΣΕ, υπήρξαν δραματικές, καθώς τα Γιαννοχώρια ερημώθηκαν για μεγάλο διάστημα. Τέλος, ο Ρ. Αλβανός σχο- 18 Εισαγωγή των επιμελητών λιάζει το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας των σλαβόφωνων κατοίκων των συγκεκριμένων χωριών, οι οποίοι φαίνεται να υιοθετούν την ελληνική εθνική ιδεολογία, καθώς δεν προσδέθηκαν ιδεολογικά με τη Βουλγαρία στην Κατοχή και τον μακεδονισμό κατά τον εμφύλιο. Η έκτη θεματική ενότητα έχει τίτλο Εκπαίδευση και Ιδεολογία και περιλαμβάνει τρεις εργασίες οι οποίες αναφέρονται στις διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην εκπαίδευση αλλόγλωσσων ή αμφισβητούμενων πληθυσμών ως απότοκο των ανακατατάξεων που επιφέρουν η περίοδος της Κατοχής και του εμφυλίου στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας. Ο Βλάσης Βλασίδης στην εργασία του με θέμα «Η βουλγαρική εκπαίδευση στη σερβική Μακεδονία (1941-1944) και οι επιπτώσεις της στον πληθυσμό της δυτικής Μακεδονίας» εξετάζει τα μέσα και τους τρόπους με τους οποίους η Βουλγαρία χρησιμοποίησε την εκπαίδευση ως ένα μέσο για τον ταχύ εκβουλγαρισμό του πληθυσμού της σερβικής Μακεδονίας, στις περιοχές που είχε καταλάβει ή επιθυμούσε να ενσωματώσει μετά τη λήξη του πολέμου. Η ταχύτητα δράσης καθώς και η έκταση που έλαβε η υλοποίηση της δημιουργίας του εκπαιδευτικού συστήματος φανερώνει ότι το σχέδιο είχε εκπονηθεί πριν την έναρξη του πολέμου και αποτελούσε κρατική πολιτική της Βουλγαρίας και πως, βάσει αυτού, η εκπαίδευση ήταν κεφαλαιώδους σημασίας για τον εκβουλγαρισμό της νεολαίας, αλλά και για την ένταξη στον εθνικό κορμό των μεγαλύτερων ηλικιών μέσω των αναγνωστηρίων και των υπόλοιπων δράσεων. Με τη δική της εργασία «Οι περιπέτειες των διδασκόντων των ρουμανικών σχολείων της δυτικής Μακεδονίας την περίοδο 1940-1946», η Αναστασία Γ. Ταναμπάση σκιαγραφεί τις διώξεις εναντίον των εκπαιδευτικών των ρουμανικών σχολείων της Δυτικής Μακεδονίας, καθώς και το κλίμα εκφοβισμού που διαμορφώθηκε εις βάρος τους μέχρι και την οριστική διακοπή λειτουργίας των ρουμανικών σχολείων της Ελλάδας, αξιοποιώντας αδημοσίευτες πηγές που προέρχονται από τα αρχεία των Υπουργείων Παιδείας και Εξωτερικών της Ρουμανίας, το Αρχείο των Ξένων και Μειονοτικών σχολείων Ελλάδας και τις προφορικές μαρτυρίες μαθητών των ρουμανικών εκπαιδευτηρίων της υπό εξέταση περιόδου. Με βάση αυτές τις πηγές, επιχειρεί, παράλληλα, να εξετάσει και να προσδιορίσει τον ρόλο των διδασκόντων την περίοδο 1940-1946 και την τύχη τους μετά την οριστική διακοπή λειτουργίας των εκπαιδευτηρίων. Η Ειρήνη Κουρεμένου στην εργασία της με θέμα «Φιλοεαμικοί και εθνικόφρονες εκπαιδευτικοί και το Συνέδριο της Τριανταφυλλιάς: Μια κριτική ανάλυση λόγου» διερευνά τον λόγο των εκπαιδευτικών που αποτυπώθηκε σε δύο συνέδρια (του Πολυποτάμου και της Τριανταφυλλιάς Φλώρινας, τον Οκτώβριο του 1944). Η θεματική των παραπάνω συνεδρίων αφορούσε στη σύσταση σλαβομακεδονικών σχολείων, στην έκδοση σχολικών εγχειριδίων που θα εξυπηρετούσαν τα συγκεκριμένα σχολεία και την προετοιμασία ειδικευμένων δασκάλων που θα δίδασκαν σε αυτά. Μέσα από την κριτική ανάλυση του λόγου, επιχειρείται ο προσδιορισμός ε- Κατοχή και Εμφύλιος στη Δυτική Μακεδονία 19 κείνων των στοιχείων που κατασκευάζουν τις ταυτότητες του εθνικόφρονα και του φιλοεαμικού εκπαιδευτικού. Η τελευταία ενότητα του τόμου με θέμα Ιστορική Εκπαίδευση και Τραύμα ασχολείται με το καίριο ζήτημα της διαχείρισης τους ιστορικού τραύματος στο σχολικό περιβάλλον και πιο συγκεκριμένα στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας και στις διδακτικές πρακτικές των εκπαιδευτικών. Ο Άγγελος Παληκίδης στη μελέτη του με θέμα «Μια δεκαετία που δεν τέλειωσε ακόμη: η δεκαετία του 1940 στη σχολική ιστορία» ερευνά τη δεκαετία του 1940 στα σχολικά εγχειρίδια Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης από το 1950 μέχρι σήμερα. Τα σημαντικότερα γεγονότα που εντάσσονται στα βιβλία από την παραπάνω δεκαετία είναι ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος Πόλεμος. Το ερευνητικό υλικό συγκροτούν 27 εγχειρίδια Νεότερης Ιστορίας, 16 για το Δημοτικό και 11 για το Γυμνάσιο. Η ανάλυση των εν λόγω εγχειριδίων έδειξε, σύμφωνα με τον ερευνητή, τρία χαρακτηριστικά της ελληνικής σχολικής ιστορίας, που συνεχίζουν να την καθηλώνουν στο παρελθόν. Την εργαλειακή της χρήση, την πρωτοκαθεδρία του υποστασιοποιημένου έθνους και την αδυναμία εμπέδωσης θεμελιακών αρχών της ιστορικής εκπαίδευσης, όπως αυτή της καλλιέργειας κριτικής ιστορικής σκέψης και συνείδησης. Τέλος, η Ασημίνα Ανδρίκου και η Χάρις Νικολαΐδου στην εργασία τους «‘Η γυναίκα στον Εμφύλιο’: Μια διδακτική πρόταση για τη γυναικεία παρουσία στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας μέσω της τεχνικής Cine Science και της μελέτης πεδίου) επιλέγουν να ασχοληθούν με τη διδασκαλία ενός επίμαχου θέματος της Ιστορίας, του εμφυλίου πολέμου, εστιάζοντας στη θέση της γυναίκας σ’ αυτόν. Προτείνουν την ένταξη στη μαθησιακή διαδικασία της κινηματογραφικής ταινίας Ψυχή Βαθιά του Παντελή Βούλγαρη ως οπτικοακουστικού υλικού σε συνδυασμό με την έρευνα πεδίου. Πρόκειται για μια πρόταση ενός project σε τρεις φάσεις που «απελευθερώνει» την ιστορική εκπαίδευση από την κατεστημένη αντίληψη της σχολικής αίθουσας και την τοποθετεί στο πεδίο όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα. Κλείνοντας αυτή τη σύντομη παρουσίαση των περιεχομένων του θεματικού τόμου, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους συγγραφείς που μας εμπιστεύτηκαν τα κείμενά τους και τους Ειρήνη Κουρεμένου, Ηλία Γρούιο και Αλκμήνη Γώγου για τη συμβολή τους στην οργάνωση και προετοιμασία της συγκεκριμένης έκδοσης. 

(από την ηλεκτρονική σελίδα του βιβλίου)

Μόνιμη διεύθυνση αυτής της σελίδας:https://www.epikentro.gr/index.php?isbn=9789604589357